Přednáška prof. Jacka Urbana

Český překlad:

Práce Adolfa Szyszko- Bohusza na Wawelu

Než budeme mluvit o adaptaci Wawelu panem A.Szyszko Bohuszem, připomeňme si na úvod krátce stavební historii Wawelu.

1. Krátká historie Wawelu až do stavu v roce 1916.

Wawel byl od 10. Století sídlem knížete kmene Wislanů, jejich přítomnost dokládají předrománské stopy. Od 11. Století byl sídlem krále a v době rozdělení Polska sídlem Krakovského knížete. Toto období zanechalo velmi významné stopy zejména v katedrále. Za zásadní a zlomové okamžiky v dějinách Wawelského návrší považujeme:

1. Výstavbu gotického paláce v 1 polovině 14.stol, který započal král Václav II a poté práce pokračovaly za vlády Vladislava Lokýtka a Kazimíra IV Velikého, zejména výstavbou gotické katedrály.
2. V 1.polovině 16. století ustoupil gotický palác výstavbě reprezentativního renesančního sídla krále Zikmunda Starého, které je určující dominantou  Zámku i v současnosti.
3. Jako následek rozsáhlého požáru kolem roku 1600 byla následná barokní přestavba části zámku za vlády Zikmunda III Wasy.
4. Požár vznícený švédským vojskem v roce 1702 zničil západní část zámku.
5. V období národní nesvobody se Zámek stává vojenským objektem, utilitárně využívaným a uzavřeným pro civilní obyvatelstvo. Přístupná byla pouze katedrála jako posádkový kostel. Zámek se proměnil ve vojenská kasárna a celé wawelské návrší na vojenskou pevnost. Tehdy došlo k významné přestavbě a také bylo nenávratně zničeno mnoho cenného.
6. Restaurátorské práce na Wawelu započaly na konci 19 století právě restaurováním a opravou wawelské katedrály pod vedením  architekta Slavomíra Odrzywolského a poté arch. Zikmunda Hendla. K restauračním pracem bylo přistoupeno ihned, jakmile návrší v roce 1905 armáda opustila. V čele obnovy Zámku stanul Zikmund Hendel, který v letech 1905-1916 restaurátorské práce vedl. Jeho nástupcem se stal právě prof. Adolf Szyszko-Bohusz.

Pro lepší orientaci připomínáme, že zámek byl vystaven jako trojkřídlý,. My budeme stále mluvit o západním křídle, přilehlém ke katedrále, potom o východním křídle, kterého součástí je Dánská věž a věž zvaná „Kuří nožka“. Nakonec budeme mluvit o severním křídle, které je právě nad městem. Celé návrší je bráněno obrannou zdí a trojicí flankovacích věží ( věž vysunutá před hradební linii tak, aby umožnovala ostřelování paty hradebních zdí – flankování  pozn.překl.) a to Senátorskou, Sandoměřskou a Zlodějskou.

2. Práce Adolfa Szyszko – Bohusza pro Wawelský zámek

Pro prof. Szyszko Bohusza byl Wawel „symbolem dávné velikosti a chvály, naším Kapitolem a naší Akropolí, byl zhmotněním touhy a snů národa, symbolem našich dějin“. Chtěl, aby Wawel vstal z mrtvých a obživl. Aby se tak stalo, snažil se učinit vše možné „aby umocnil sílu a řeč věků minulých. Především bylo nezbytné přistoupit k důkladnému archeologickému průzkumu stavby a jako jeden ze stěžejních úkolů které si stanovil považoval vytvoření „Pozadí- rámu-prostoru pro  vznešené události“ Tomuto cíli byly podřízeny nejenom vlastní práce na zámeckých objektech, ale vznikla i celá řada návrhů na urbanistické řešení prostoru Wawelského návrší

Jak píše Pawel Dettlof- restaurování interiéru Wawelu bylo realizováno zčásti jako historická a vědecky podložená rekonstrukce vycházející z tehdejšího stavu poznání, a zčásti se jednalo o vlastní tvůrčí uměleckou tvorbu. Prof. Szyszko Bohusz usiloval o vytvoření uceleného díla, které mělo působit dojmem královské rezidence.

V roce 1917 zahájil prof. Szyszko Bohusz archeologické  práce v místě bývalých královských kuchyní v prostoru mezi Senátorskou bránou a zámeckou síní, v sousedství románského zdiva již dříve objeveného při vykopávkách vedených Z.Hendlem, ale tehdy neidentifikovaného. Szyszko Bohusz odkryl několikametrové zdivo, které v plošném půdorysu  tvoří  pravidelný čtyřlístek. Čtyři apsidy obkružují středový kruhový prostor. Takto byla objevena předrománská rotunda Nanebevzetí Panny Marie, které věnoval Kazimír Velký nový oltář zasvěcený sv. Felixovi a  Adauktovi (Přibíkovi), pod tímto názvem pak rotundu nacházíme v pozdějších písemných pramenech, až do jejího zániku v 16. století v souvislosti s výstavbou královských kuchyní a domu místodržícího. Szyszko Bohusz odkryl dolní části zdiva. Rozhodl se pro rekonstrukci horních partií výstavbou……………. Toto odvážné rozhodnutí bylo zaakceptováno, i když bylo poukazováno i na jiné varianty řešení horních partií rotundy.

Z.Hendel objevil na jaře roku 1914 v přízemí západního křídla fragmenty dvou nevelkých románských apsid. V archeologických pracích nepokračoval, neboť byl zaneprázdněn restaurováním velkého renesančního arkádového nádvoří. K těmto vykopávkám se vrátil Szyszko-Bohusz v letech 1918-1920. Archeologický průzkum vedl k odkrytí trojapsidového východního závěru kostela a zbytky transeptu. Došlo ke shodě, že se jedná o nejstarší katedrálu na Wawelu. Szyszko Bohusz pak rekonstruoval východní části kostela, považované za kostel sv. Gereona.

Důležité pro poznání a interpretaci nálezů a jejich rekonstrukci po ukončení archeologického výzkumu a pro další vědeckou diskusi bylo srovnání půdorysů kostelů v Hildeshaimu a Merseburgu. Nejvýznamnější však bylo srovnání rotundy Nanebevzetí P.Marie s rotundou sv.Víta v Praze, a pro zbytky zdiva kaple sv.Gereona obdobná krypta v bazilice sv.Víta v Praze z 11. Století.

Po odkrytí nádvorních arkád, které řídil Z.Hendel čelili restaurátoři problematice řešení vzhledu fasád. Restaurátor Stanislaw Tomkowicz zastával názor, že renesanční fasády neměly omítky. Namísto toho Szyszko Bohusz zastával názor, že omítnuté fasády budou více harmonizovat s barokními věžemi, které měl omítku od svého vzniku. Budoucnost dala za pravdu Szyszko Bohuszovi, neboť pozdější průzkumy existenci renesančních omítek potvrdily. Jelikož jeho rozhodnutí opatřit zámecké stěny omítkami budilo četné kontroverze, obrátil se na celopolském Sjezdu Restaurátorů památek na účastníky sjezdu s dotazem, jaký je jejich názor k této problematice. Široká diskuse odborné veřejnosti podpořila názor prof. Szyszko Bohusze. V letech 1920-21 byly na východní a severní části zámku zhotoveny nové omítky.

V letech 1922-1929 pokračovaly restaurátorské práce východního křídla. Nejprve v letech 1922-1924 byly provedeny omítky Dánské věže zvané Gotický pavilonek. Původní stav se zachoval pouze v dolních patrech. Szyszko Bohusz s podporou odborné komise, na základě dochovaných částí rekonstruoval zdivo a doplnil chybějící gotické prvky. Následně zvýšil přípory do posledního patra, přesto, že pro toto neměl dostatek podkladových informací. Navrhnul vrcholový altánek, završující gotickou věž. Zvolil tvar otevřené lodžie, kryté střechou ve tvaru trojbokého jehlanu. Věži zvané Kuří nožka navrátil původní vzhled a umístění oken, zrekonstruoval chybějící zdivo, podle zbytků dochovaných v obranných zdech. V těchto letech pracoval také uvnitř východního křídla Paláce. Rozsah prací byl dán mírou zachovalosti jednotlivých sálů. Renesanční stropy byly restaurovány záchovnými metodami.  Pouze tam, kde se stropy nedochovaly, byly vytvořeny nové železobetonové. Dochované renesanční portály a ostění byly očištěny, tam kde se nedochovaly, byly umístěny nové neorenesanční podle návrhu prof. Szyszko Bohusza. V místnostech v přízemí a patře byly zhotoveny nové mramorové podlahy, s vědomím, že původní zámek měl podlahy z kamenných (pískovcových) desek. Szyszko Bohusz svoje rozhodnutí obhajoval tím, že chtěl dodat místnostem v přízemí a v patře dal více reprezentativní vzhled, a z toho důvodu ustoupil od původních kamenných podlah.  Rozhodl se pro zachování amfiládového  uspořádání pokojů (propojenými dveřmi v jedné řadě za sebou), pořízeného v 19. století za rakouského období Zámku, neboť se domníval, že pro nové muzejní účely Zámku, je toto uspořádání velmi výhodné, přestože původně se do místností vstupovalo jednotlivými vchody z arkádového nádvoří či arkád v patrech. Také dokázal získat souhlasné stanovisko Odborné komise k novému řešení stropů komnat a k zaklenutí některých místností, i když to bylo v rozporu s doloženými historickými skutečnostmi. Původně totiž měly místnosti dřevěné trámové stropy. Nové zaklenutí se mu jevilo jako lepší než volná imitace původních dřevěných. Právě imitaci považoval za falešnost a novou tvorbu za umění a přínos. Za nejprestižnější ovšem Szyszko Bohusz považoval rekonstrukci 2. patra paláce, kdysi reprezentativní a také nejvíce poškozené části Zámku. Rozhodl se navázat na historický vzhled dochovaných sálů. Nejdůležitějším prvkem jejich vzhledu se zde staly stropy. Po důkladném prozkoumání podkladů odmítl hladké stropy s fasetováním. Zvolil dřevěné trámové stropy, které svým vzhledem měly podpořit reprezentativní vzhled Wawelu. Takto také zdůvodnil svoje návrhy Odborné komisi. Zvolená rekonstrukce odpovídá převážně renesanční, na několika místech i barokní podobě. Do dřevěných kazet byly umístěny rozety, a tam, kde se nedochovaly, byly vytvořeny nové repliky. V senátorském sále byly umístěny původní autentické lidské hlavy, symbolizující různé lidské vlastnosti, které se dochovaly z původního stropu. V místech, kde původní hlavy chybí, zůstalo tentokráte prázdné místo. Kompozičním doplňkem renesančních stropů jsou malované vlysy, v navazující horní částí stěn. Ve třech síních se podařilo zrestaurovat historické malby, v ostatních byly namalovány nové. Původně se v nich nacházely latinské citáty. Szyszko Bohusz v nových vlysech citáty neobnovil, aby tak odlišil nové a ty původní. V několika místnostech byly vytvořeny nové neorenesanční portály, namísto zničených.

V letech 1929-1934 pokročily práce do severního křídla. Jednalo se o práce

1. konstrukčně stavební

2. restaurátorské

3. práce na nové výzdobě.

Problematika restaurování místností ve 2 patře opět ožila v souvislosti s pokračujícími pracemi směrem k barokní části zámku. Jediná původně zachovaná místnost je tzv. Ptačí, kde se zachoval renesanční malovaný strop s ozdobami ptáků. Zbytek původní podoby místností je pouze popsán v různých archiváliích, např. na stěnách byly obrazy ve zlacených rámech. Proto byly zdobené stropy vytvořeny podle vzoru obdobných stropů v zámku v Podhorcích. Dekorace a jejich provedení bylo svěřeno současným umělcům. A také ve všech místnostech byly položeny barevné mramorové podlahy. Velmi pečlivě byly restaurovány dochované štukatury datované do 17. Století. Zámecká kaple a její štuková výzdoba byla rekonstruována na základě studia dochovaných částí. Byly nalezeny dva funkční  gotické krby v Komnatě Kazimírovské a v Sále Ptačím, a tyt byly pečlivě zrestaurovány. Do zbylých místností prof. Szyszko Bohusz navrhnul nové krby o renesančním nebo barokním vzhledu, a použil při jejich stavbě dochované prvky. K zakrytí radiátorů ústředního topení Szyszko Bohusz vytvořil mřížové kryty, které opakují vzory na mřížích v Zikmundovské kapli v katedrále. Kromě rekonstrukce Zámku, prof. Szyszko Bohusz zahájil restaurování velké senátorské Věže, která vzbudila asi nejvíce kontroverzí.

Rekonstrukce Zámku Wawel budila živý zájem odborníků, byla tématem mnoha odborných diskusí. I názory jednotlivých členů odborné komise  byly rozdílné. Týkaly se jak jednotlivých prováděných prací,  tak i široce diskutovaly míru, do jaké budou připuštěny nová řešení a nakolik se křečovitě držet záchovných bezzásahových doktrín. Jedni vyčítali vedení Komise přílišný historismus, druzí  varovali před přílišnou modernizací, která by poškodila charakter interiérů. Často převažovala poetičnost nad historickou věrností. Tadeusz  Szydlowski považoval za chybu přehlušování původních historických prvků příliš bohatou novou dekorací. Nabádal, aby nové prvky a dekorace nebyly příliš okázalé a dekoračně bohaté. Nové prvky by měly být jednoduché, kvalitní a diskrétní. Okázalost komnat byla vystavena silné kritice členů Komise, zejména mramorové podlahy, nová stropní výzdoba balancující mezi historismem a fantazií s historickými tématy. Zarážející byl modernistický dojem, třpyt zlacení, lesk mramoru a leštěného dřeva. Největší protest vyvolávaly nové stropní malby a štukatura. Také zuřivě negativně bylo přijato pokrytí stěn replikami barevných tapiserií. Někteří tuto výzdoby přirovnávali k budoárům. Nakonec byly  místo toho použity textilní tapety. Zuřivá kritika stropů měla i několik kladných ocenění, zejména  se jednalo o práce Kowarského v Ptačím sále a Pekarského v sálech sousedních. Z diskuzí prosakují obavy o zachování autentičnosti jako hodnoty nejvyšší. Také proto je nemálo úsilí věnováno řemeslnému restaurování dochovaných prvků a jejich následnému vodnému umístění. Práce byly prováděny pod neustálým tlakem kritiků, kteří na straně jedné zastávali konzervativně historizující názory a jiní na straně druhé neschvalovali přílišný modernismus.

A Szyszko-Bohusz v roce 1931 prohlásil, že má uprostřed těchto názorových proudů právo na výběr těch, které se shodují s jeho názorem a nepřihlížet k těm, které sám považuje za chybné. Silně zdůrazňoval, že míří k novým uměleckým hodnotám, které obléknou Wawelu  nový kabát jako symbol zmrtvýchvstání, aby v něm po prvních letech polské státnosti stanul jako budova národní slávy. Přiznával, že zámek není restaurován zcela v souladu s nejnovějšími trendy a poznatky památkové péče, nicméně toto omlouval tím, že od roku 1905 bylo nastartováno pod heslem zachovat nikoliv restaurovat, jinak řečeno vystavět prakticky z ničeho reprezentační budovu Polské republiky. Proto striktní restaurátorské metody a teorie bylo možno uplatnit na dílčích prvcích a v některých sálech, zejména v přízemí a prvním patře. Druhé patro, které bylo zamýšleno jako reprezentační, nemohlo být pouze restaurováno a zakonzervováno. Aby nedošlo ke zničení vzácných prvků, bylo potřeba konzervační teorii rozšířit tak, aby byla obnovena i monumentálnost a genius loci uzavřený v těchto stěnách. Vysvětloval, že nejvzácnější autentickou je zachování celkových proporcí, tloušťky stěn, poměry výšky a šířky, poměr velikosti stropních trámů vůči klenbám místností. A dále vysvětloval, že to, co na nás působí celkovým dojmem není vzhled a míra dochovanosti zámku, nýbrž   světlost místností a celkový psychický pocit z daného místa.

Přes všechny kritické připomínky je považována rekonstrukce zámku jako velmi zdařilá. Léta 1916-1939, tudíž období, kdy byly práce zcela v rukou A. Szyszko Bohusza jsou hodnocena jako významná. Zámku byly navráceny jeho dávné architektonické hodnoty Zdevastované místnosti zkrásněly a naplnily se památkami, Wawel se stal živým památníkem minulosti státu a národa, a tuto významnou roli zastává dosud. Východní a severní části zámku získaly svůj lesk. V dobách války trpělivě čekaly na obnovu severní křídlo, bývalé královské kuchyně, senátorská bašta, dlažby, stoková síť i bývalé zahrady. Jenomže Wawel, to není jenom zámek, to je i katedrála.

3. Práce Szyszko Bohusze pro katedrálu na Wawelu.

V roce 1921 vedení Královského zámku oslovilo katedrální kapitulu na Wawelu s návrhem dohody o společné památkové péči v katedrále Bylo navrženo, aby Dozorčí Rada pro Restaurování královského Zámku na  Wawelu byla rozšířena o zástupce biskupské konzistoře a zástupce kapituly. Výměnou se kapitula měla zavázat k tomu, že akceptuje každého vedoucího Památkové péče Wawelského zámku současně i jako architekta – restaurátora katedrály a souboru jejích památek. Jeho povinností mělo být vedení veškerých oprav a nezbytných prací při restaurování katedrály jakož i jejích  památek v souladu se zájmy Kapituly. V praxi to znamenalo, že od tohoto momentu by se stal prof.Szyszko Bohusz jako vedoucí restaurátor zámku současně hlavním architektem-restaurátorem katedrály. Kapitula natož odpovídá, že nesouhlasí se zásahy Zámku do věcí katedrály, a tudíž ani nepřijme prof.Szyszko Bohusze za restaurátora katedrály. Nakonec prof. Szyszko Bohusz  dále specifikoval podrobnosti a svoje představy o spolupráci.

K návrhům Vedení Zámku a zejména k samotným návrhům A.Szyszko Bohusze se vyjádřil kníže biskup Adam Stefan Sapieha v dopise v lednu 1922. Nejprve vymezil směry restaurátorských prací, Jednalo se zejména o dva velké celky, dosud nerestaurované, a to jmenovitě královské hroby a kaple Wasovců. Dálce z dopisu citujeme:,,nelze však ve jménu nabízené a bezesporu cenné pomoci, zříci se výsadního práva vlády v katedrále, nebo dopustit aby tato vláda byla pouze zdánlivá. Neskrýváme se před kontrolou kompetentních orgánů a souhlasíme s jmenováním prof.Szyszko Bohusze architektem a restaurátorem katedrály, ale s podmínkami, tak jak je navrhuje Komise a sám prof. Szyszko Bohusz souhlasiti nemůžeme

V této situaci jmenuje biskup Adam S.Sapieha v roce 1922 Umělecko –poradní komisi pro restaurování katedrály“. Sám stanul v jejím čele. Mezi přizvanými členy tohoto výboru byl nejenom prof. Szyszko Bohusz, ale i  Pater prof. Tadeusz Kruszyński. Komise se nejdříve zajímala o celkový stav královských rakví a problematikou „cínové koroze“ .Tento problém vyžadoval urychlený restaurátorský zásah. Jako jediné možné řešení tohoto problému bylo  zavedení ústředního topení, jelikož příčina cínové koroze spočívá v nízkých teplotách a vysoké vlhkosti vzduchu. Odborný dohled nad těmito pracemi převzal prof. A.Szyszko Bohusz a P.prof. Tadeusz Kruszyński. W letech 1923-1930 byly postupně otevřeny všechny cínové rakve, s výjimkou rakví v kryptě sv. Leonarda. Následně byly pečlivě konzervovány. V roce 1925 byla prodloužena krypta pod jižním výběžkem ambitu katedrály východním směrem. Tímto se zvětšil prostor pro cínové rakve, které se dosud tísnili pod Jagelonskou kaplí (dneska Zygmundovskou) a kaplí Wasovskou. V roce 1927 si vynutilo slavnostní přenesení ostatků národního buditele Julia Slowackého ze hřbitova v Paříži do Krakova úpravy prostoru krypty, kde se již nacházel sarkofág Adama Mickiewicze. Tuto kryptu bylo třeba prodloužit a tato úprava byla svěřena prof. Szyszko Bohuszovi jakož i návrh sarkofágu pro Julisze Slowackého.

Nejvýznamnější práce prof.Szyszko Bohusze pro katedrálu byla úprava románské krypty v podzemí Věže stříbrných Zvonů pro sarkofág poslkého maršálka Jozefa Pilsudského. Po jeho smrti a státním pohřbu jeho rakev spočinula v románské kryptě sv. Leonarda. K jeho hrobu přicházely skupiny lidí z celého Polska. Krypta sv. Leonarda byla doslova v obležení všech, co mu přicházeli složit hold. Tito však blokovali průchod do dalších krypt, protože  krypta sv. Leonard je první řadě královských krypt. Přítomnost tisíců návštěvníků významně zvyšovala vlhkost v kryptě. Tehdy bylo rozhodnuto, že ostatky maršálka musí být umístěny ve zvláštní kryptě, která bude současně jeho mauzoleem. Byla vybrán prostor pod Věží stříbrných zvonů. A vybrán byl návrh prof. Szyzsko Bohusze., který také byl pověřen vedením těchto prací. Měl současně spolupracovat s výborem pro uctění památky Maršála Pilsudského, který vedl P.S.Domasik. Práce financoval Tento výbor. Prof. Szyzsko Bohusz navrhnul nejenom vlastní kryptu, ale také její samostatný zevní vchod a její propojení s ostatními královskými hroby. Po uvolnění krypty, kam byli dosud pochováváni univerzitní profesoři (právníci), byl celý prostor adaptován stavebně, byla zde zavedena nová elektroinstalace, provedeny nové izolace, aby se zabránilo průsakům dešťové vody a vlhkosti. Byly položeny žulové podlahy a kamenné stropy. V kryptě byla vystavěna předsíň. Do předsíně byla umístěna vitráž ze 14. století a pozdně gotická Madona z naardenské školy z 15. století. Kované železné dveře s erby Polska  a Litvy a s erbem Pilsudského Kościesza oddělily vlastní prostor krypty a předsíně.

Rozhodnutí propojit krypty Pilsudského s Královskými hroby znamenalo vytvoření stavebního otvoru do kaple Wasovců. Proto další práce pokračovaly zde. Byla položená nová podlaha a nová podlaha byla položena také v kryptě pod ambitem. Přípravné práce k položení podlahy v kryptě před ambitem předstihly archeologický průzkum, a tyto pak objevily fragmenty románského zdiva. Položení nové podlahy uspíšilo  rozhodnutí nově rozmístit sarkofágy. Nové rozmístění je vzdušnější a volnější.

Do krypty maršálka Pilsudského byly na jižní straně vystavěny monumentální vstupy. Baldachýn navrhnul Szyszko Bohusz. Šest sloupů ze zeleného nefritu pochází z pravoslavného chrámu na Náměstí Saských ve Varšavě, bronzová krytina z rakouských děl. Vedle baldachýnu v podlaze byly umístěny erby polských zemí. Baldachýn a erbové desky jsou vedle erbovní brány dílem širší koncepce Szyszko Bohusze, který měl Wawelu dodávat výraz národního uvědomění.

Po ukončení prací v kryptě Pilsudského sem byly slavnostně přeneseny jeho ostatky. A.Szyszko Bohusz dále navrhnul, aby byly přemístěny rakve krále Wladislava IV a Cecilie Renaty z krypty sv.Leonarda do krypty pod ambitem. Tento zásah byl nezbytný, protože plánoval zahájit rekonstrukci krypty sv. Leonarda.

V roce 1938 byl schválen plán na přestavbu vchodu do krypty sv. Leonarda. Do této doby se do krypty vstupovalo otvorem před kaplí Świętokrzyskou. Téhož roku byl dokončen nový přístup do krypty sv. Leonarda přes kapli Czartoryjských To si ve svém důsledku vynutilo proražení nového dveřního otvoru do kaple, výstavbu schodů a dokončení celého vstupu. Práce prováděné právě v této kapli směřovali k navrácení původního vzhledu celé kaple.  A tak tedy došlo k odstranění dvou velkých cihlových sloupů v apsidě. Byly otlučeny omítky, které překrývaly původní kamenné zdivo, byly sníženy boční lodě krypty o jednu úroveň, aby došlo k jejich výškovému vyrovnání. Byly otevřeny všechny sarkofágy, které se v kryptě nacházely. Uprostřed krypty byl nalezen hrob bl.. Maura, který zemřel v roce 1118 (krakovský biskup-pozn. překladat.) V hrobové výbavě byly vedle  kostry nalezeny kalich, paténa, kostěný úlomek – pravděpodobně z pastorálu –biskupské berly) zlatý prsten s vyrytým jménem Maurus a olověnou destičku z „Crédem“ a tudíž se zápisem s apoštolským symbolem a datem úmrtí biskupa. Objev biskupského hrobu umožnil datovat ukončení stavby románské krypty do roku 1118 (terminus ad quem).

Práce zahájené a provedené při restaurování krypty sv. Leonarda a Věže stříbrných zvonů, následně výzkumy podzemí, a archeologický výzkum u Hodinové věže přiměly prof. Szyszko Bohusze k formulování hypotézy, že tzv. druhá wawelská katedrála (tzv. Hermanovská) byla trojlodní, dvojchorová bazilika s příčným transeptem a čtyřmi věžemi.

4. Koncepce výstavby Národního Pantheonu na Wawelu.

Vedle katedrály a Zámku bylo třetím tematickým okruhem práce prof. Szyszko Bohusze na Wawelu návrat ke koncepci národního Pantheonu a později i národního amfiteátru. Navázal na koncepci Stanislava Wyspiańského a Wladislawa Ekielského. V těchto projektech se Wawel stal esencí  polskosti. Zanechal řadu návrhů. Nebyly nikdy realizovány. Szyszko Bohusz přesto zanechal několik trvalých stop pro zdůraznění úlohy Wawelu jako stánku nárosní slávy. Patří k nim zejména erbovní brána, kterou navrhnul a zrealizoval v letech 1921-1922, terasu a podstavec pod jezdeckou sochu národního hrdiny gen. Tadeusze Kościuszki na baštách Vladislava IV, arkádový sestup na kaponiéře a vpravo od brány Wasovců sestup do Dračí sluje (zde bydle drak Krak, který dal název městu Krakov).

Dnes vstupujeme na Wawel podél cihlové stěny s nápisy donátorů obnovy Wawelu z let 1921-1922. Následně projdeme právě Erbovní bránou, kterou navrhnul prof. Szyszko Bohusz. A nad námi vpravo se tyčí koňská socha gen Tadeusza Kosciuszka na bastionu Wasovců, kterou restauroval. Pak již přicházíme ke katedrále. Podél jejích zdí přijdeme ke vstupům do Královských hrobů, které zdobí baldachýn navržený právě Szyszko Bohuszem a dále různé dekorativní prvky na nádvoří. Nejvíce z práce Szyszko Bohusze vidíme uvnitř Zámku. Jemu  patří koncepce obnovy rotundy sv. Felixe a sv.Adaukta (Přibíka) a kaple sv. Gereona. Jeho práce na celkovém návrhu, koncepčním pojetí, rekonstrukcích a restaurování mělo nezvykle silný vliv na dnešní pojetí Wawelu, tak jak ho dnes vnímáme a zejména na Zámecké interiéry a královské hrobky.

Polský originál:

Prace Adolfa Szyszko-Bohusza na Wawelu

Omówienie prac Adolfa Szyszko-Bohusza na Wawelu poprzedzę wprowadzeniem, które jest, jak myślę,  nieodzowne. Jest to krótka historia Wawelu.

1.      Krótka historia Wawelu do jego stanu w 1916 r.

Wawel od X wieku był siedzibą księcia Wiślan. Obecność  księcia Wiślan wyznaczają ślady przedromańskie. Potem był siedzibą króla, a w okresie rozbicia dzielnicowego siedzibą księcia krakowskiego. Ten okres także pozostawił swoje ślady zwłaszcza w katedrze. Za zasadnicze, przełomowe momenty w dziejach Wzgórza Wawelskiego  uznaje się:

1. Budowę zamku gotyckiego w 1 połowie XIV., którą rozpoczął król Wacław II, a kontynuowali król Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki i budowę gotyckiej katedry.
2. W 1 połowie XVI w. zamek gotycki ustąpił miejsca renesansowej rezydencji króla Zygmunta Starego, która ten Zamek określa po dziś dzień.
3. Pożar w końcu wieku XVI doprowadził do barokizacji  części zamku za króla Zygmunta III Wazy, ok. roku 1600.
4. Pożar wzniecony przez wojska szwedzkie w 1702 r. doprowadził do zniszczenia zachodniej części zamku.
5. W okresie niewoli narodowej  Zamek stał obiektem wojskowym, niedostępnym dla cywilów. Dostępna była jedynie katedra.  Zamek został przemieniony na koszary, a Wawel na cytadelę. To wtedy dokonano najwięcej zmian i doszło do największych zniszczeń.
6. Prace restauracyjne w katedrze na Wawelu, tzw. wielką restaurację katedry przeprowadzono w końcu XIX w. pod kierunkiem architekta Sławomira Odrzywolskiego, a następnie arch. Zygmunta Hendla. Po tym, jak w roku 1905 Zamek opuściło wojsko można było przystąpić do jego restauracji. Na czele odbudowy Zamku stanął restaurator katedry  Zygmunt Hendel, który w latach 1905-1916 kierował restauracją  Zamku. Jego następcą został prof. Adolf Szyszko-Bohusz[1].

Dla orientacji przypomnijmy, że zamek renesansowy został zbudowany jako trójskrzydłowy.  W dalszym ciągu będziemy mówić najpierw o skrzydle zachodnim przylegającym do katedry, następnie o skrzydle wschodnim, do którego należą gotycka Wieża Duńska i Kurza Stopa, a w końcu o skrzydle  północnym od strony starego miasta.   Wzgórze flankują gotyckie wieże Senatorska, Sandomierska i Złodziejska.

2.      Prace Adolfa Szyszko-Bohusza dla Zamku na Wawelu

Dla Szyszko-Bohusza Wawel był „symbolem naszej dawnej wielkości i chwały, naszym Akropolis i Kapitolem, uosobieniem tęsknoty i marzeń narodu, symbolem naszych dziejów”. Chciał Wawel ożywić. Aby ożywić należało uczynić to co możliwe „aby tym mocniejsza była dla nas mowa wieków ubiegłych”.  Uznając konieczność przeprowadzenia gruntownych badań zabytku, za jedno z głównych zadań przed nim stojącym uznał „stworzyć ramy dla podniosłych uroczystości”.  W tym kierunku szły nie tylko prace prowadzone na zamku, ale także całościowe projekty rozwiązań przestrzennych Wawelu[2].

Jak napisał Paweł Dettloff „Restauracja wnętrz wawelskich miała charakter częściowo historycznej, naukowej rekonstrukcji zabytku, gdyż w znacznej mierze opierała się na ówczesnym stanie wiedzy, po części zaś była nową kreacją artystyczną. Szyszko-Bohusz dążył do stworzenia dzieła integralnego, wywołującego wrażenie królewskiej  rezydencji”[3].

W 1917 r. Szyszko-Bohusz podjął prace archeologiczne przy dawnych kuchniach królewskich, między sienią zamkową  a bramą Senatorską, przy murach romańskich, odkrytych przez Z. Hendla, ale nie rozpoznanych. Szyszko-Bohusz odsłonił kilkumetrowej wysokości mury, które w rzucie poziomym przedstawiały regularny czworo liść. Cztery absydy otaczały środek o kolistym przekroju. W ten sposób odkryto przedromańską rotundę NMP, którą w XIV w. uposażył Kazimierz Wielki nową altarią pod wezwaniem św. Feliksa i Adaukta i pod tym wezwaniem pojawia się w źródłach, aż do jej zniesienia w XVI w. w związku z budową kuchni królewskich i domu wielkorządcy. Szyszko-Bohusz odsłonił partie dolne. Podjął decyzję o rekonstrukcji partii górnych budując zwieńczenie. Ta odważna decyzja spotkała się z akceptacją, choć wskazywano też na możliwość innych sposobów rozwiązania partii górnych[4].

Wiosną 1914 r. Z. Hendel odkrył w salach parterowych zachodniego skrzydła fragmenty dwu niewielkich absyd romańskich. Nie kontynuował ich ponieważ był  zajęty restauracją krużganków i dziedzińcem arkadowym. Do tego odkrycia powrócił Szyszko-Bohusz w latach 1918-1920. Przeprowadzone prace archeologiczne doprowadziły do odkrycia trójabsydowego zakończenia wschodniej części romańskiego kościoła oraz fundamenty transeptu. Uznany został za pierwszą katedrę na Wawelu.  Szyszko-Bohusz dokonał rekonstrukcji części wschodniej kościoła uznanego jako kościół św. Gereona[5].

Ważnym punktem odniesienia dla poczynionych odkryć i rekonstrukcji, ale już po ich przeprowadzeniu, w ramach dyskusji naukowej,  były nie tylko kościoły w Hildesheim, czy Merseburgu, ale dla rzutu poziomego  rotundy NMP był nim  rzut poziomy rotundy św. Wita w Pradze, a dla wątku murów kaplicy św. Gereona,  XI wieczna  krypta  katedry w Pradze.

Po odsłonięciu wawelskich krużganków, w latach  gdy kierownikiem prac był Z. Hendel,  przed nowym restauratorem pojawił się  problem elewacji. Konserwator Stanisław Tomkowicz opowiadał się za tym, że renesansowe elewacje nie były tynkowane.  Tymczasem Szyszko Bohusz wystąpił z tezą, że otynkowane elewacje zamku renesansowego będą lepiej harmonizować z wieżami barokowymi, które od początku były otynkowane. Przyszłość pokazała, że miał rację, że pierwotnie renesansowy zamek miał elewacje.  Ponieważ decyzja o otynkowaniu zamku budziła kontrowersje, Szyszko-Bohusz odwołał się do opinii ogólnopolskiego Zjazdu Rady Konserwatorów, która przychyliła się do jego koncepcji i zaleciła otynkowanie elewacji zamkowych. W latach 1920-1921 przeprowadzono prace przy elewacjach zamku od strony północnej i wschodniej.

W latach 1922-1929 przeprowadzono prace restauracyjne skrzydła wschodniego. Najpierw w latach 1922-1924 przeprowadzono prace przy elewacjach Wieży Duńskiej zwanej Pawilonem Gotyckim. Pierwotną postać zachowała tylko w dolnej kondygnacji. Szyszko Bohusz za aprobatą  Komitetu, na podstawie reliktów zrekonstruował kamieniarkę i uzupełnił brakującą okładzinę gotycką. Następnie podwyższył przypory do ostatniego piętra, mimo iż nie miał do tego wystarczających podstaw. Zaprojektował też kolumnową altanę wieńczącą gotycką wieżę. Nadał jej formę otwartej loggii nakrytej dachem trójspadowym. Kurzej Stopce przywrócił dawny rozstaw okien i zrekonstruował kamieniarkę na podstawie zachowanych w murach zarysów. Na te lata przypadają prace we wnętrzach skrzydła wschodniego. Zakres prowadzonych prac Szyszko Bohusz uzależniał od stanu zachowania poszczególnych sal. Stropy renesansowe poddano konserwacji zachowawczej, ale w kilku miejscach, w których się one nie zachowały, wykonano nowe żelbetowe stropy. Zachowane kamienne portale uzupełniano i czyszczono, ale w miejscach gdzie portale nie zachowały się wstawiano neorenesansowe zaprojektowane przez Szyszko-Bohusza.  W pomieszczeniach parteru i I piętra wykonano marmurowe, kolorowe posadzki, mimo, że wiadomym było, że pierwotnie w nich znajdowały się płyty kamienne. Szyszko Bohusz decydując się na ten krok oświadczył, że odstąpił od przywrócenia kamiennych płyt ponieważ  chciał nadać pomieszczeniom parteru i 1 piętra bardziej reprezentacyjny charakter.  Postanowił zachować układ amfiladowy, narzucony przez Austriaków w XIX wieku, bo uznał, że będzie lepiej odpowiadał nowym, muzealnym funkcjom komnat, choć tak pierwotnie nie było. Co więcej udało mu się pozyskać przychylność  Komisji rzeczoznawców do projektu zasklepienia sal na pierwszym piętrze, choć było to niezgodne z prawdą historyczną, bo nie miały sklepień, ale drewniane stropy. Sklepienie uznał za lepsze rozwiązanie niż imitowanie drewnianych stropów. Właśnie imitację uznał za fałszerstwo.  Wielkim zadaniem stojącym przed A. Szyszko-Bohuszem stało się II piętro skrzydła wschodniego, niegdyś reprezentacyjne, a wtedy najbardziej zniszczone. Zdecydował się nawiązać do historycznego wyglądu sal. Głównym elementem ich wystroju stały się stropy. Po analizie źródeł odrzucił gładkie sufity z fasetami. Uznał, że belkowe stropy bardziej będą odpowiadać charakterowi Wawelu. Taka też była wykładania Komitetu.  Stropy II piętra odtworzono albo w formie renesansowej, albo barokowej. W kasetonach umieszczono zachowane rozety, a jeśli ich zabrakło sporządzano ich kopie. W Sali Poselskiej umieszczono autentyczne renesansowe rzeźby głów ludzkich pochodzące z pierwotnego stropu. W miejsce brakujących nie sporządzono nowych.  Kompozycyjnym dopełnieniem renesansowych stropów były znajdujące się pod nimi malowane fryzy. W trzech salach odrestaurowano ich pozostałości. W pozostałych namalowano nowe. W kilku salach II piętra odtworzono zniszczone renesansowe portale wejściowe. Pierwotnie znajdowały się w nich łacińskie sentencje. Szyszko-Bohusz postanowił ich nie odtwarzać, by odróżnić te, które się zachowały, od tych, które były rekonstrukcją.   

W latach 1929-1934 prace prowadzono we wnętrzach skrzydła północnego. Poszły one w trzech kierunkach.

1. Prac konstrukcyjno-budowlanych,

2. Prac konserwatorskich i

3. Prac związanych z nowym wystrojem.

Problematyka restauracji sal II piętra skrzydła wschodniego, powróciła gdy podjęto prace w salach I piętra skrzydła północnego., zwłaszcza części barokowej, skoro poza Salą pod Ptakami nie zachował się jej dawny wystrój. Na podstawie zapisów archiwalnych iż pierwotne plafony „były to obrazy w ramach złocistych w podniebiu” , zdecydowano się zaprojektować ozdobne stropy z plafonami, wzorując się na zachowanych plafonach pałacu w Podhorcach. Wykonanie plafonów powierzono artystom współczesnym.  Ponadto we wszystkich salach położono marmurowe barwne posadzki. Starannie odrestaurowano ocalałe w kilku wnętrzach XVII wieczne dekoracje stiukowe. Sztukaterie kaplicy zamkowej zrekonstruowano, wzorując się na zachowanych fragmentach. Konserwacji poddano dwa ocalałe kominki gotycki w Sali Kazimierzowskiej i barokowy w Sali pod Ptakami. Do innych sal Szyszko-Bohusz zaprojektował nowe kominki o formie  renesansowej lub barokowej, wykorzystując autentyczne fragmenty. Dla ukrycia kaloryferów centralnego ogrzewania Szyszko Bohusz zaprojektował zasłony, nawiązujące do kraty kaplicy Zygmuntowskiej[6]. Poza zabudowaniami Zamku A. Szyszko-Bohusz podjął się także prac restauracyjnych wieży Senatorskiej, która wzbudziła chyba najwięcej kontrowersji.  

Restauracja Zamku na Wawelu budziła żywe zainteresowanie specjalistów, stając się tematem wielu dyskusji. Podzielone były opinie członków komitetów doradczych. Dotyczyły one zarówno realizacji prac, jak również odpowiedzi na pytanie o dopuszczalny stopień wprowadzania rozwiązań nowoczesnych, podobnie jak kurczowego trzymania się tzw. doktryny konserwatorskiej. Jedni zarzucali Kierownictwu nadmierny historyzm. Inni przestrzegali przed wprowadzaniem nowoczesności, gdyż zaburzyłaby charakter wnętrz.  Uważano, że niekiedy malowniczość przedkładał ponad wierność historii.   Tadeusz Szydłowski za  błąd w konserwacji komnat uznał zagłuszanie autentycznych szczegółów przez nowe, zbyt bogate.   Wzywał, by nowe elementy były proste, szlachetne i dyskretne.  Krytykę członków komitetu wzbudzało nadmierne bogactwo komnat. Marmurowe posadzki, zwłaszcza na parterze, ozdobne stropy balansujące między historyzmem, a fantazjowaniem na tematy historyczne.  Raziło wrażenie nowości, błysk złoceń, poler marmurów i fornirów. Największe protesty wywołały złocone stropy z plafonami. Surowo oceniamo obicia ścian wzorzystymi tkaninami, porównując je do dekoracji buduarów. W końcu tkaniny zastąpiono kurdybanami. Plafony dały asumpt do krytyki Kierownictwa, choć nie szczędzono pochwał plafonom Kowarskiego w Sali pod Ptakami i fryzom Pękalskiego w sąsiednich pomieszczeniach. Z dyskusji przebija troska o zachowanie autentyku jako wartości nadrzędnej. Stąd starania o umiejętną konserwację ocalałych elementów, a następnie o ich umiejętną ekspozycję.   Prace były prowadzone pod krytyką  z jednej strony tych, którzy twierdzili, że prace idą zbyt mocno w stronę historyzmu, a z drugiej tych, którzy twierdzili, że zbyt ulegają nowoczesności.

Odpowiadając na nie A. Szyszko-Bohusz w 1931 r. oświadczył, że „wolno mu wśród opinii wybrać tę, która przemawia do jego przekonania, a nie uwzględniać tych, które uważa za fałszywe”.  Mocno podkreślał, że dąży „do tworzenia nowych wartości artystycznych, które by we wnętrzach Wawelu dały nowe ramy do zmartwychwstałego, po latach życia państwowego” jako gmachu chwały narodowej.  Przyznając, że zamek restaurowany był niezgodnie z nowoczesnymi zapatrywaniami na konserwację zabytków, usprawiedliwiał się tym, że „od roku 1905 nie postępowano w myśl dewizy „konserwować nie restaurować”. Gdy więc „w roku 1918 zmartwychwstała Rzeczpospolita, uchwalono restaurować , a więc zbudować z niczego prawie gmach reprezentacyjny Rzeczypospolitej”. Dlatego „z większą ścisłością teorię konserwacji można było jedynie zastosować w niektórych salach parteru i pierwszego piętra, natomiast sale drugiego piętra, przeznaczone do celów reprezentacyjnych, nie mogły zostać zakonserwowane, a tylko wyrestaurowane”, natomiast wobec zniszczenia tylu elementów „teorię konserwacji należało raczej tak rozszerzyć, by konserwacji podlegał duch monumentalności architektonicznej w tych murach zawartej”.  Tłumaczył, że „najcenniejszą autentyczną częścią  architektury są nienaruszone dawne proporcje, grubość murów, stosunek szerokości izb do wysokości, głębokość belek stropowych do rozpiętości sal”. A dalej wyjaśniał „nie wygląd i nie stan zachowania zamku oddziałują na nas, ale czynniki psychiczne, świętość miejsca – nie można więc osłabić tego czynnika”[7].

Restauracja zamku królewskiego mimo uwag krytycznych jest oceniana jako zasadniczo udana.  Lata 1916-1939, a więc okres, w którym kierownictwo prac spoczywało w rękach Adolfa Szyszko-Bohusza jest oceniany jako znaczące.  Zamek odzyskał dawne walory architektoniczne. Zdewastowane komnaty wypiękniały i zapełniły się zabytkami.  Wawel znów stał się pomnikiem przeszłości państwa i narodu. Restauracja Wawelu zbiegła się w czasie z odradzaniem się państwowości i w tym procesie odegrała ważną rolę.   Blask zyskały skrzydło wschodnie i północne Zamku.  W roku wojny na restaurację czekały jeszcze wnętrza skrzydła zachodniego, budynek dawnych kuchni królewskich, baszta Senatorska, nawierzchnie, stoki i dawne ogrody.   Ale Wawel to nie tylko Zamek, ale i katedra.   

3.      Prace A. Szyszko-Bohusza dla katedry na Wawelu

W 1921 r. Kierownictwo Zamku Królewskiego zaproponowało Kapitule katedralnej porozumienie w sprawie opieki konserwatorskiej nad katedrą.  Zaproponowano by przedstawiciel konsystorza biskupiego i przedstawiciel kapituły weszli do Komitetu doradczego Restauracji Zamku Królewskiego na Wawelu. W zamian Kapituła przyjąć miała zobowiązanie, że powoła każdorazowego kierownika Odnowienia Zamku Wawelskiego na architekta-konserwatora katedry. Jego obowiązkiem miało być zarządzanie, w porozumieniu z Kapitułą, wszelkich napraw i robót koniecznych przy konserwacji katedry i jej zabytków. Oznaczało to, że odtąd Adolf Szyszko-Bohusz, kierownik restauracji Zamku zostanie także konserwatorem katedry wawelskiej. Kapituła odpowiedziała, że o ile zgadza się na to, by A. Szyszko-Bohusz został konserwatorem katedry, o tyle nie zgadza się na ingerencje Zamku w sprawy katedry. W końcu 1921 r. A. Szyszko-Bohusz sprecyzował jak wyobraża sobie współpracę[8].

Do propozycji Kierownictwa Zamku i samego A. Szyszko-Bohusza odniósł się książę biskup Adam Stefan Sapieha w piśmie ze stycznia 1922 r. Najpierw określił kierunki działań restauracyjnych. To dwa obszary nie objęte wielką konserwacją, a mianowicie kaplica Wazów i Groby Królewskie. W dalszy ciągu pisma czytamy: „nie możemy się zgodzić na to, aby za cenę tej pomocy zrzec się prawa rządów w katedrze, lub dopuścić, by one stały się tylko pozornymi. Nie uchylamy się od kontroli kompetentnych czynników i zgadzamy się na powołanie prof. Szyszko-Bohusza na architekta konserwatora katedry krakowskiej, lecz na warunki jak je podaje Komitet i sam prof. Szyszko-Bohusz zgodzić się nie możemy”.

W tej sytuacji Adam S. Sapieha w 1922 r. powołał Komitet Doradczo-Artystyczny Restauracji Katedry. Sam stanął na jego czele. Wśród członków Komitetu, których zaprosił był m. in. prof. Szyszko-Bohusz  I ks. prof. Tadeusz Kruszyński.  Komitet zajął się najpierw stanem trumien w Grobach Królewskich i zjawiskiem tzw. „trądu cynowego”. Wymagały natychmiastowej interwencji konserwatora.  Za jedyne rozwiązanie dla krypt uznano zaprowadzenie centralnego ogrzewania, skoro problem „trądu cynowego” miał swoje źródło w wilgoci i niskiej temperaturze.  Nadzór nad pracami objął prof. Szyszko-Bohusz i ks. prof. T. Kruszyński. W latach 1923-1930  otwarto wszystkie trumny z wyjątkiem trumien znajdujących się w krypcie św. Leonarda. Wszystkie poddano konserwacji. W 1925 r. przedłużono kryptę pod południowym ramieniem ambitu katedry w kierunku wschodnim, powiększając miejsce dla trumien scieśnionych w kryptach pod kaplicą Jagiellońską (Zygmuntowska)  i Wazów.  W 1927 r. w związku ze sprowadzeniem szczątków wieszcza narodowego Juliusza Słowackiego z cmentarza w Paryżu do Krakowa, należało przedłużyć kryptę, w której znajdował się sarkofag Adama Mickiewicza. Prace adaptacyjne powierzono prof. Szyszko-Bohuszowi. On także zaprojektował sarkofag dla Juliusza Słowackiego.

Najważniejszą pracą A. Szyszko-Bohusza dla katedry stała się adaptacja romańskiej krypty w przyziemiu Wieży Srebrnych Dzwonów dla trumny marszałka Polski Józefa Piłsudskiego.  Po śmierci marszałka Piłsudskiego i pogrzebie, jego trumna spoczęła w romańskiej krypcie św. Leonarda.  Do jego grobu przybywały grupy z całej Polski. Krypta św. Leonarda była oblegana przez tych, którzy przybywali na Wawel, by oddać mu hołd,  którzy blokowali przejście do kolejnych krypt, skoro krypta św. Leonarda jest pierwszą kryptą Grobów Królewskich. Obecność  tysięcy ludzi doprowadziła do zasadniczego podwyższenia wilgotności w krypcie. Już wtedy postanowiono, że ciało marszałka powinno spocząć w odrębnej krypcie, która stałaby się jego mauzoleum. Wybór padł na kryptę pod Wieżą Srebrnych Dzwonów.  Przyjęto projekt sporządzony przez A. Szyszko-Bohusza. On też miał pokierować pracami. W tym przedsięwzięciu miał pozostawać w kontakcie z Naczelnym Komitetem Uczczenia Pamięci Marszałka Piłsudskiego, pod nadzorem proboszcza katedry ks. S. Domasika.  Prace były finansowane przez komitet.  Szyszko-Bohusz nie tylko zaproponował adaptację krypty, ale także połączenie jej z Grobami Królewskimi i z osobnym, zewnętrznym wejściem.  Po opróżnieniu krypty, w której chowani byli profesorowie Uniwersytetu (prawnicy) przeprowadzono konserwację wnętrza romańskiego. Przeprowadzone prace instalacyjne (elektryczność) i izolacyjne (deszcz, zacieki). Położono granitową posadzkę, kamienne stopnie.  Do krypty zbudowano przedsionek. W przedsionku umieszczono XIV wieczny witraż oraz XV wieczną figurę Matki Bożej ze szkoły nadreńskiej.  Kute, żelazne drzwi z herbami Polski i Litwy oraz herbem Piłsudskiego Kościesza, oddzieliły kryptę od przedsionka.

Decyzja o połączeniu krypty Piłsudskiego z Grobami Królewskimi oznaczała wykonanie przebicia do kaplicy Wazów. Wobec tego także w niej przeprowadzono prace. Położono nową posadzkę, a dalej nową posadzkę położono w krypcie pod ambitem. Prace przygotowawcze do położenia posadzki w krypcie pod ambitem poprzedziły prace archeologiczne, które doprowadziły do  odkrycia fragmentów romańskich murów. Położenie posadzki przyspieszyło decyzję o nowym, bardziej swobodnym rozłożeniu sarkofagów.

Do krypty marszałka Piłsudskiego zbudowano monumentalne wejście od południa. Baldachim zaprojektował Szyszko-Bohusz. Sześć  kolumn z zielonego nefrytu pochodzi  z  prawosławnego soboru  na Placu Saskim w Warszawie, a brązowe nakrycie z austriackich dział.  Obok baldachimu na posadzce umieszczono herby ziem polskich.  Baldachim i płyty ozdobione herbami to obok bramy Herbowej elementy szerszej koncepcji  Szyszko-Bohusza, które chciał nadal Wawelowi bardzo narodowe oblicze[9].

Po zakończeniu prac w krypcie Piłsudskiego, do której przeniesiono jego szczątki, A. Szyszko Bohusz wystąpił z projektem przeniesienia trumien króla Władysława IV i Cecylii Renaty z krypty św. Leonarda do krypty pod ambitem. Zabieg ten był nieodzowny również dlatego, że zamierzał przystąpić do restauracji krypty św. Leonarda.

W 1938 r. zatwierdzono plan przebudowy zejścia do krypty św. Leonarda. Dotychczasowe zejście do krypty wiodło przez właz znajdujący się przed kaplicą Świetokrzyską. Tego roku zbudowano nowe przejście do krypty św. Leonarda przez kaplicę Czartoryskich.  Oznaczało to konieczność  przebicia nowego otworu drzwiowego w kaplicy, schodów i nowego wejścia do krypty.  Prace prowadzone w samej krypcie miały za cel przywrócić krypcie pierwotny wygląd. Wobec tego usunięto dwa wielkie ceglane filary w absydzie. Odbito tynki odsłaniając wątek z kostki kamiennej. Obniżono nawy boczne krypty o jeden stopień zrównując je. Otwarto wszystkie sarkofagi znajdujące się w krypcie. W pośrodku krypty odkryto grób bp. Maura, który zmarł w 1118 r. W grobie przy kośćcu znaleziono kielich, patenę, paciorek kościany (być może z pastorału), złoty pierścień z wyrytym imieniem Maurus oraz ołowiana płytę z „Credo”, a więc zapisem symbolu apostolskiego i datą śmierci biskupa. Odkrycie grobu bp. Maura pozwoliło na określenie daty 1118 jako definitywnego ukończenia budowy romańskiej krypty (terminus ad quem)[10].  

Prace podjęte i przeprowadzone przy restauracji krypty św. Leonarda i Wieży Srebrnych Dzwonów, a dalej badania ich przyziemia, także prace archeologiczne podjęte przy Wieży Zegarowej skłoniły A. Szyszko-Bohusza do postawienia tezy iż tzw. druga katedra wawelska (tzw. Hermanowska) była trzynawową, dwuchórową i czterowieżową bazyliką z transeptem.

4.      Koncepcja budowy Panteonu na Wawelu

Obok Zamku i Katedry trzecim tematem wawelskim jaki podjął Adolf Szyszko-Bohusz był powrót do koncepcji Panteonu Narodowego, a później amfiteatru. Nawiązał do koncepcji Stanisława Wyspiańskiego i Władysława Ekielskiego. W jego projektach Wawel stawał się kwintesencją polskości.  Pozostawił szereg projektów.  Nie zostały zrealizowane. Szyszko-Bohusz pozostawił jednak kilka trwałych śladów dla podkreślenia Wawelu jako gmachu chwały narodowej. Należą  do nich  Brama Herbowa, którą zaprojektował i wykonał w latach 1921-1922, taras na pomnik konny bohatera narodowego gen. Tadeusza Kościuszki na bastionie Władysława IV, znajdujące się pod nią założenie arkadowe z zejściem na kaponierę, a na prawo od bramy Wazów  promenada  z zejściem do Smoczej Jamy[11].  

Dziś na Wawel wchodzimy mijając mur cegiełkowy z nazwiskami ofiarodawców restauracji  z lat 1921-1922. Przechodzimy przez Bramę Herbową, którą zaprojektował A. Szyszko-Bohusz. Ponad nami pomnik konny Tadeusza Kościuszki na bastionie. Dalej Brama Wazów, którą restaurował, potem katedra.  Wzdłuż jej murów dochodzimy do wyjścia z Grobów Królewskich, które zdobi baldachim projektu Szyszko-Bohusza i dekoracja dziedzińca. Najwięcej prac Szyszko-Bohusza znajduje się we wnętrzach Zamku królewskiego. Jego jest koncepcja odnowienia rotundy św. Feliksa i Adaukta i kaplicy św. Gereona. Koncepcje A. Szyszko-Bohusza i poczynione przez niego konserwacje i  rekonstrukcje  niezwykle silno wpłynęły na to jak dziś postrzegamy Wawel, a zwłaszcza na wnętrza zamkowe i groby królewskie. 

[1]Na temat twórczości A. Szyszko-Bohusza powstało wiele prac, m. in. J. A. Mrożek, Tradycja i awangarda w twórczości A. Szyszko-Bohusza, w Tradycja i innowacja, Warszawa 1981, s. 275-292.